Α

αββάς

συριακή λέξη που σημαίνει πατέρας. Έτσι προσφώνησε ο Κύριος τον ουράνιο Πατέρα του. Ο ηγούμενος καθολικού μοναστηριού.

Αγία Τράπεζα

τραπέζι που τελείται το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.

Αγία Σοφία

μεγαλοπρεπής ναός στην Κωνσταντινούπολη. Κτίστηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό και θεωρείται μεγάλο μνημείο του χριστιανισμού. Σήμερα έχει μετατραπεί από τους Τούρκους σε μουσείο. 

αγιολόγιο

κατάλογος με τα ονόματα των αγίων της Εκκλησίας.

άγκυρα

βαρύ σιδερένιο όργανο που βυθίζεται στη θάλασσα όταν το πλοίο αράζει για να μην παρασύρεται από τα κύματα. Στην Εκκλησία συμβολίζει την ελπίδα.

αθλοφόρος

αυτός που νικά σε έναν αγώνα και κατακτάει το έπαθλο.

Αλλάχ

έτσι ονομάζουν το θεό οι μουσουλμάνοι.

αμαρτία

κάθε λόγος, σκέψη ή πράξη που είναι αντίθετη με το θέλημα του Θεού (λάθος, σφάλμα).

άμβωνας

εξέδρα επιβλητική μέσα στο ναό απέναντι από το δεσποτικό θρόνο, από όπου συνήθως διαβάζεται το Ευαγγέλιο και κηρύσσεται ο λόγος του Θεού.

ανεξιθρησκία

ελευθερία των πολιτών να ακολουθούν όποια θρησκεία θέλουν.

Ανθενωτικοί

οι αντίθετοι με την ένωση της Ανατολικής με τη Δυτική Εκκλησία.

αντιμήνσιο

καθαγιασμένο τετράγωνο ύφασμα, αντικαθιστά εν ανάγκη την Αγία Τράπεζα.

αραβουργήματα

διακοσμητικό σχέδιο αραβικής τέχνης.

άσκηση

η εκγύμναση σώματος. Στην εκκλησιαστική, ζωή είναι ο πνευματικός αγώνας με νηστεία και συνεχή προσευχή.

αψίδα

τόξο, καμάρα, σχήμα τοξοειδές που δίνουν οι αρχιτέκτονες σε πολλά σημεία, εσωτερικά και εξωτερικά των ναών ή άλλων οικοδομημάτων. 

Β

βανδαλισμός

καταστροφή έργων τέχνης, που οφείλεται σε πολεμικές ενέργειες επιδρομέων αλλά και σε ιδεολογικό ή θρησκευτικό φανατισμό (η λέξη προέρχεται από καταστροφές έργων τέχνης που έκαναν οι Βάνδαλοι).

Βασιλειάδα

φιλανθρωπικό  ίδρυμα που  φτιάχτηκε από το Μέγα Βασίλειο, για να περιθάλπονται εκεί  ασθενείς, φτωχοί και ορφανά παιδιά.

Βίβλος

η Παλαιά Διαθήκη, (49 βιβλία) και η Καινή Διαθήκη (27 βιβλία), η Αγία Γραφή.

βυζαντινός   ρυθμός

τύπος βυζαντινού ναού. Πρόκειται για τετραγωνικό κτίσμα, που είχε στο εσωτερικό του το σχήμα σταυρού και στην κορυφή τρούλο.

Δ

δαίμονας

ο διάβολος ή σατανάς, το πνεύμα του κακού.

δεσπότης

τους τελευταίους αιώνες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας έτσι ονομάζονταν οι ηγεμόνες της Ηπείρου και του Μιστρά.

Δημήτρια

μεγάλη εμποροπανήγυρη που γινόταν στη Θεσσαλονίκη τη γιορτή του Αγίου Δημητρίου, προστάτη της πόλης.

διάκονος

βαθμός από τον ανώτερο κλήρο. Είναι βοηθός του πρεσβύτερου και του επισκόπου στις ιερές ακολουθίες.

διακοσμητική

η τέχνη της διακόσμησης των αντικειμένων ή των χώρων.

διδαχή

η διδασκαλία, το κήρυγμα στην εκκλησία.

Δικέφαλος αετός

έμβλημα του Βυζαντινού κράτους. Οι δύο κεφαλές συμβόλιζαν την εξουσία του Βυζαντίου σε Ανατολή και Δύση.

δισκοπότηρο

ιερό σκεύος της Εκκλησίας, το άγιο ποτήριο της Θείας Κοινωνίας μαζί με τον άγιο δίσκο.

διωγμός

άδικη καταδίωξη. Ειδικά για τη ρωμαϊκή ιστορία με τη λέξη αυτή εννοούμε τα σκληρά μέτρα που εφάρμοσαν ορισμένοι Ρωμαίοι αυτοκράτορες κατά των πρώτων χριστιανών.

δούλος

ο άνθρωπος που είναι αφοσιωμένος στο Θεό και στο άγιο θέλημα του. Στη γλώσσα της Εκκλησίας δεν έχει καμιά σχέση με την έννοια σκλάβος.

δωδεκάορτο

το χρονικό διάστημα από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Θεοφάνια.

Ε

εγκράτεια

η συγκράτηση, η με μέτρο χρήση των υλικών απολαύσεων.

εγωισμός

η προβολή του εαυτού μας και η αδιαφορία για τους άλλους.

εικόνα

η αναπαράσταση πραγματικού ή φανταστικού αντικειμένου με πλαστικά μέσα. Το εικόνισμα αγίων προσώπων.

εικονογραφημένα χειρόγραφα

χειρόγραφα που είχαν στο περιθώριο ζωγραφισμένες παραστάσεις.

εικονολάτρης

ο πιστός που δεχόταν την προσκύνηση των εικόνων

Εικονομαχία

η διαμάχη που προκλήθηκε στο Βυζάντιο γύρω από το θέμα της προσκύνησης των εικόνων.

εικονομάχος

ο χριστιανός που ήταν αντίθετος με την προσκύνηση και την παρουσία των εικόνων στους ναούς.

Ειρηνικά

ευχές της Εκκλησίας που εκφωνεί ο διάκονος ή ο ιερέας στη Θεία Λειτουργία και σε άλλες ακολουθίες, εκφράζουν διάφορα αιτήματα του ανθρώπου και περιέχουν τη φράση «εν ειρήνη».

εκχριστιανίζω

κάνω κάποιον χριστιανό.

ελληνιστής

ο ασχολούμενος με την ελληνική γλώσσα και τη φιλολογία της. Ο καθηγητής των αρχαίων ελληνικών.

ενωτικοί

οι οπαδοί της ένωσης της Ανατολικής με τη Δυτική Εκκλησία.

εξισλαμίζω

κάνω κάποιον μουσουλμάνο.

Εξομολόγηση

ένα από τα μυστήρια της Εκκλησίας κατά το οποίο ο πιστός αναγνωρίζει τα λάθη του και ζητά συγχώρεση από το Θεό.

έπαθλο

βραβείο που δίνεται στο νικητή των αγώνων.

ερημίτης

αυτός που ζει μόνος στην ερημιά, και αποφεύγει τις κοινωνικές συναναστροφές. Ο ασκητής μοναχός.

Ζ

Ζηλωτές

είδος πολιτικού κόμματος στη βυζαντινή Θεσσαλονίκη, που επιδίωκε περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη.

Θ

θόλος

το εσωτερικό μέρος του τρούλου.

θυμιατήρι

μικρό σκεύος όπου καίγεται το θυμίαμα (λιβάνι).

-Ι-

ιεραποστολή

επίσημη αποστολή από κληρικούς ή μοναχούς σε μη χριστιανικές χώρες, που σκοπό έχει τη διδασκαλία και τη διάδοση του Ευαγγελίου.

Ιερό Βήμα

το ιερό των ναών, μέρος του ναού.

ικεσία

θερμή παράκληση στο Θεό για βοήθεια. Προσευχή.

ισλάμ - ισλαμισμός

μουσουλμανισμός ή μωαμεθανισμός. Θρησκεία  που ίδρυσε ο Μωάμεθ. Το σύνολο των λαών που πιστεύουν στο ισλάμ και ο πολιτισμός τους η θρησκεία των μουσουλμάνων.

ιχθύς

ψάρι, συμβολική παράσταση (απεικόνιση) του Χριστού στην περίοδο των διωγμών. Συμβολιζόταν και με την ακροστιχίδα Ι.Χ.Θ.Υ.Σ. (Ιησούς, Χριστός, Θεού, Υιός, Σωτήρ).

Κ

καλύμματα ιερά

υφασμάτινα καλύμματα της Αγίας Τράπεζας.

κάρα

η κεφαλή, το κρανίο ενός αγίου λειψάνου.

κατακόμβη

υπόγειο νεκροταφείο και οστεοθήκη των πρώτων χριστιανών, υπόγειος, σκοτεινός και απόκρυφος τόπος.

κηροπήγια

σκεύη όπου τοποθετούνται τα κεριά. Λέγονται και μανουάλια ή καντηλέρια.

κλίτος

κάθε ένα από τα τρία ή πέντε κατά μήκος μέρη, διαιρέσεις των ναών.

κοινόβιο

οργανωμένο σύστημα κοινής συμβίωσης στο μοναστήρι.

κοινοκτημοσύνη

κοινή κτήση και χρήση των υλικών αγαθών.

κοντάκιο

σύντομος εκκλησιαστικός ύμνος. Κοντάρι, κυλινδρικό όπου τυλιγόταν ο πάπυρος των αρχαίων βιβλίων.

Κοράνι

το ιερό βιβλίο των μουσουλμάνων.

κυρίως ναός

Το κύριο μέρος του ναού.

Λ

λάβαρο

είδος σημαίας των Ρωμαίων και των Βυζαντινών.

λατινική κουκούλα

τριγωνικό κάλυμμα του κεφαλιού, χαρακτηριστικό στοιχείο ενδυμασίας καθολικών ιερωμένων.

Λατίνοι

έτσι ονομάστηκαν όσοι χριστιανοί ακολουθούσαν το καθολικό δόγμα.

λειτουργικά βιβλία

τα βιβλία της Εκκλησίας τα οποία περιέχουν όλα τα ιερά κείμενα, περικοπές, ύμνους κτλ. που εκφωνούνται, ή ψάλλονται στις Ιερές Ακολουθίες.

λείψανα αγίων

σώμα ή τα υπολείμματα από το σώμα των αγίων μετά την κοίμησή τους.

λιτανεία

θρησκευτική πομπή με περιφορά λαβάρων, εικόνων και αγίων λειψάνων κατά την οποία εκφωνούνται από τον ιερέα δεήσεις (ικεσίες) και ψάλλονται ύμνοι.

λόγχη

ιερό σκεύος, μικρό μαχαίρι σχήματος λόγχης, το οποίο χρησιμοποιεί ο ιερέας στην προσκομιδή.

Μ

μαρτυρολόγιο

ιστορία του αγίου που μαρτύρησε. Βιβλίο που περιέχει τη ζωή των μαρτύρων της εκκλησίας.

μελωδός

ο λυρικός ποιητής και συνάμα συνθέτης της μουσικής στους αρχαίους και βυζαντινούς χρόνους. Ο τραγουδιστής.

Μεταμόρφωση του Σωτήρα

εμφάνιση της θείας δόξας και η φανέρωση του Κυρίου ενώπιον των τριών μαθητών του στο όρος Θαβώρ. Εορτάζεται στις 6 Αυγούστου.

μετρητάρι

μονάδα μετρήσεως με τη οποία γίνεται το μέτρημα διαφόρων μεγεθών (καρπών, υγρών κτλ).

μικρογραφία

ζωγραφική παράσταση στο περιθώριο χειρόγραφου βιβλίου.

μικροτεχνία

η τέχνη της κατασκευής μικρών καλλιτεχνικών αντικειμένων.

μουσική βυζαντινή

η εκκλησιαστική μουσική που γεννήθηκε στην περίοδο της πνευματικής ακμής του Βυζαντίου. Διατηρείται μέχρι σήμερα στη θεία λατρεία.

μυροβλήτης

λέγεται ο άγιος, όταν από τον τάφο ή από τα λείψανα του αναβλύζει μύρο (άρωμα).

Ν

νάρθηκας

ο πρόναος, η είσοδος του ναού.

νεομάρτυρας

μάρτυρας της χριστιανικής πίστης που μαρτύρησε επί τουρκοκρατίας.

νηστεία

αποχή από ορισμένες τροφές, που την έχει επιβάλει η Εκκλησία στους πιστούς σε καθορισμένες ημέρες του έτους.

Ξ

ξυλογλυπτική

η τέχνη που απεικονίζει γλυπτές παραστάσεις επάνω στο ξύλο.

Ο

οίνος

κρασί. Στην Εκκλησία, κατά το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, λαμβάνεται μαζί με τον άρτο και μετουσιώνονται σε Αίμα (οίνος) και Σώμα (άρτος του Χριστού).

Ορθοδοξίας Κυριακή

η πρώτη Κυριακή της Μ. Τεσσαρακοστής, οπότε η Εκκλησία εορτάζει την οριστική αναστήλωση των εικόνων και το τέλος της Εικονομαχίας.

όσιος

μοναχός, ο ασκητής, ο οποίος γίνεται άγιος.

Π

Παράκλητος

το Πνεύμα το Άγιον.

παιδομάζωμα

αρπαγή των παιδιών των χριστιανών υποδούλων στους Τούρκους. Τα παιδιά στη συνέχεια εξισλαμίζονταν και γίνονταν γενίτσαροι, δηλαδή Τούρκοι πολεμιστές.

πανοπλία πιστού

η αγάπη, η πίστη και η ελπίδα στο Θεό.

Παντοκράτορας

ο Θεός που ως Δημιουργός του σύμπαντος κόσμου κυριαρχεί εξουσιάζει και κυβερνάει όλη την κτίση του. Η παράσταση του Ιησού Χριστού στο εσωτερικό του τρούλου των ναών.

πάπυρος

είδος χαρτιού που χρησιμοποιούσαν οι Αρχαίοι, σκευαζόταν από το φυτό πάπυρος που φύεται Αίγυπτο.

πειρασμός

η πρόκληση επιθυμίας για κάτι κακό που προκαλείται από το πονηρό πνεύμα του σατανά.

περγαμηνή

κατεργασμένο δέρμα ζώου, που χρησίμευε ως γραφική ύλη. Η τεχνική αυτή είχε αναπτυχθεί ιδιαίτερα στην Πέργαμο, από την οποία προήλθε και η ονομασία.

πλάκα

πλάνη

λαθεμένη γνώμη για ένα θέμα. Η εσφαλμένη ερμηνεία και διδασκαλία του λόγου του Θεού.

Πλάστης

ο Θεός Δημιουργός που έπλασε το σύμπαν.

Πλατυτέρα

εικόνα της Θεοτόκου Μαρίας, καθισμένης σε θρόνο με το θείο βρέφος στην αγκαλιά της, η οποία ζωγραφίζεται στο εσωτερικό της κεντρικής κόγχης του Αγίου Βήματος των ναών.

ποδέα

την  κρεμάμε εμπρός και κάτω από τις εικόνες, ύφασμα.

πρόναος

η είσοδος του ναού, ο νάρθηκας.

Πρωτομάστορας

ο αρχιτέκτονας, ο πρώτος μάστορας. Τίτλος που δόθηκε στο Θεό από τη λογοτεχνική δημιουργία.

Πρωτόγραμμα

το αρχικό γράμμα κειμένου, μεγάλο σε μέγεθος και διακοσμημένο. Βρίσκεται κυρίως στα χειρόγραφα.

πτωχοκομείο

φιλανθρωπικό ίδρυμα, για την περίθαλψη των απόρων.

Ρ

ρηγλί

ρήγλα (ραβδί), χάρακας, κανόνας (ρίγα).

ροτόντα

κυκλικό οικοδόμημα με θόλο και περίστυλο. Το κυκλικό τραπέζι.

Σ

σαρακοστή

η περίοδος προετοιμασίας με νηστεία και προσευχή σαράντα ημερών που προηγείται των παθών και της ανάστασης του Κυρίου.

σημειογραφία

η παράσταση των μουσικών φθόγγων με σημεία.

σίτος

το σιτάρι.

σκεύος

ιερό, κάθε σκεύος που χρησιμοποιείται στις ιερές ακολουθίες των μυστηρίων της Εκκλησίας.

σολέας

ένα από τα μέρη που χωρίζεται ο ναός.

Σταυροφορίες

εκστρατείες που οργανώθηκαν στη Δύση για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων.

Συναξάρι

βιβλίο το οποίο περιέχει τη ζωή και το έργο των αγίων.

Σχίσμα

διακοπή των σχέσεων ανάμεσα στην Ανατολική και τη Δυτική Εκκλησία.

Τ

τέμπλο

το εικονοστάσι των ορθοδόξων ναών που χωρίζει το Ιερό Βήμα από τον υπόλοιπο ναό.

τζαμί

μουσουλμανικός ναός.

τίμιο ξύλο

το ξύλο από το σταυρό πάνω στον οποίο σταυρώθηκε ο Ιησούς Χριστός. Τεμάχια του σώζονται σε πολλές ιερές μονές.

Τίμιος Σταυρός

ο Σταυρός του Ιησού Χριστού.

τοιχογραφία

η τέχνη της ζωγραφική στον τοίχο. Ζωγραφιά στον τοίχο.

τρούλος

θολωτή στέγη που συναντάται συχνά στην αρχιτεκτονική των ιερών ναών.

Φ

Φραγκιά

η Γαλλία και γενικά η Δυτική Ευρώπη.

φυλακτό

αντικείμενο για το οποίο πιστεύεται ότι προφυλάσσει τον κάτοχο του από διάφορους κινδύνους.

Χ

Χαιρετισμοί

σύνολο εκκλησιαστικών ύμνων με τους οποίους εγκωμιάζεται η Θεοτόκος. Ψάλλονται κατανυκτικά κάθε Παρασκευή κατά την περίοδο της μεγάλης Σαρακοστής πριν από το Πάσχα. Είναι ο Ακάθιστος Ύμνος.

χαλίφης

ο ηγέτης του χαλιφάτου, του θρησκευτικού δηλαδή κράτους των μουσουλμάνων.

χειρόγραφα

έγγραφα ή άλλα κείμενα γραμμένα με το χέρι.

χρυσοκεντητική

το κέντημα υφασμάτων με χρυσά νήματα.

Ψ

ψάλτης

αυτός που ψάλλει στην Εκκλησία τους ύμνους.

Ω

Ωραία πύλη

η μεσαία πύλη, από τις τρεις, της εισόδου στο Ιερό Βήμα.